Thực đơn
Biểu tình Tây Nguyên 2004
Rất nhiều quan điểm bày tỏ sự quan ngại về việc đàn áp và gây khó khăn từ chính quyền Việt Nam đối với người Thượng trong các vấn đề cư trú và hoạt động văn hóa–tôn giáo. Luật sư Nguyễn Văn Đài khẳng định "an ninh địa phương rất độc ác" và cho biết "sẽ lập tức triệu tập–đe dọa bắt đi tù suốt hàng tuần những người vợ của các người tù đó" nếu họ liên hệ với ông; kết quả là "những người vợ không dám nhận tiền hỗ trợ để thăm chồng tại nhà giam ở Hà Nội và Thái Nguyên". Mục sư Nguyễn Hồng Quang cho biết "rất bất công" khi "mua [đất đai] và đẩy hết người sắc tộc vào sâu trong rừng. Người dân tộc cũng nhận thức được về đất đai rồi về vấn đề thờ phượng".[70] Ayun Tre (bị trục xuất từ Thái Lan về Việt Nam) nói "Thái Lan là một đất nước tự do, nơi chúng tôi có thể gặp mặt và tụ họp, không giống như Việt Nam". Rmah Aloh (tham gia biểu tình năm 2004 và bị trục xuất từ Thái Lan về Việt Nam) nói "cảnh sát địa phương sẽ không cho phép tôi thực hành tôn giáo của mình. Họ yêu cầu tôi quay lại và hứa với tôi và gia đình rằng sẽ không có chuyện gì xảy ra với tôi. Ngay khi chúng tôi vượt qua biên giới Lào [về Việt Nam], đó là khi cơn ác mộng bắt đầu. Aloh bị còng tay, liên tục bị đánh đập và bỏ đói trong vài ngày. Họ rất bạo lực và tôi muốn họ ngừng đánh tôi, vì vậy tôi đã ký tên".[71] Khi được phỏng vấn, những người Thượng tị nạn trong rừng rậm tại Campuchia nói rằng "họ thà chết trong rừng rậm của Campuchia hơn là ở lại Việt Nam mà không có tự do tôn giáo, tự chủ văn hóa và quyền đất đai".[72] Nay Thit (một cựu binh người Thượng, từng phục vụ quân đội Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam) nói "mọi thứ đều không công bằng giữa người Việt và người Thượng. Chúng tôi muốn có chính phủ của riêng mình. Chúng tôi muốn quyền tự trị. Điều đó rất khó khăn". Nguyen Do Huynh (hướng dẫn viên du lịch, con lai Kinh–Thượng) chia sẻ "đã có vấn đề với người Thượng cố gắng chạy trốn sang Campuchia, bởi vì người Thượng ở Hoa Kỳ đang khuyến khích họ". John Ho (một giáo viên tại Kon Tum) nói chính phủ gây nhiều khó khăn cho tín hữu Kitô giáo ở đây. Ông John nói: "Tất cả các nhà thờ phải được đăng ký với chính phủ và phải có một linh mục người Việt. Xin giấy phép xây dựng một nhà thờ mới ở Tây Nguyên được coi là một phép lạ. Lần cuối cùng ai đó cố gắng xây dựng một nhà thờ mà không có giấy phép, chính phủ đã san ủi bốn nhà thờ như một hình phạt".[73] Sau khi mãn hạn tù, Y Ngun Knul bộc bạch: "Nhóm của tôi biểu tình hai lần trong năm 2004 để đòi lại nhà thờ. Hồi xưa đi lễ thờ phượng Chúa khó khăn lắm, bị chính quyền cấm. Một số người thì đất đai tổ tiên ngày xưa để lại cũng mất hết nên đòi lại đất đai của dân. Thứ ba nữa là đòi lại quyền con người được sống, được ăn, được mặc, được nói. Tất cả quyền đó không còn nữa cho nên người ta bức xúc".[74][75]
Theo điều tra của Tổ chức Theo dõi Nhân quyền, chính quyền Việt Nam tiếp tục buộc người Thượng từ bỏ Kitô giáo và ngừng mọi hoạt động chính trị hoặc tôn giáo trong các phiên tự phê bình công khai bằng cách ký cam kết bằng văn bản. Người Thượng mất lòng tin vào Giáo hội Tin Lành do chính phủ Việt Nam kiểm soát và tìm cách quản lý các hoạt động tôn giáo của họ.[53] Theo chuyến đi thực địa của Time, nhiều người Thượng tại Tây Nguyên phỏng vấn sợ hãi giấu tên nói "xin đừng nói rằng chúng tôi đã nói chuyện với bạn, nếu không chúng tôi sẽ bị bắt. Cảnh sát nói với chúng tôi rằng bạn đang đến và chúng tôi không được nói chuyện với bạn. Họ sẽ giám sát lần nữa, nhưng tôi không quan tâm. Chúng tôi cần được giúp". Ksor H'ble (mẹ của Ksor Kok) thường trú trong một căn nhà xiêu vẹo tại Ayun Pa nói "tôi không nhớ rõ mặt nó [Ksor Kok]", đồng thời "rất lo lắng, bạn có biết họ ở đâu không?" khi nói về hai con trai khác mất tích sau biểu tình. Phỏng vấn 160 người Thượng tị nạn tại Ratanakiri, họ nói "chúng tôi đến để cộng đồng quốc tế giúp đỡ chúng tôi", một người Thượng nói thêm "thà chết ở đây còn hơn ở Việt Nam"; một người đàn ông 40 tuổi (ở Gia Lai) tị nạn nói "cảnh sát, quân nhân và người Việt đã đến làng của chúng tôi và đá vào cửa nhà của chúng tôi, tấn công chúng tôi".[32] Xaigon Mai (một phụ nữ người Mỹ gốc Thượng 23 tuổi) phân tích "theo chính phủ Việt Nam, gốc rễ của tình trạng bất ổn dân sự hiện nay là 'những kẻ kích động nước ngoài'—như người lưu vong chính trị Đêga và cựu binh Mỹ—khuyến khích các bộ lạc đòi quyền tôn giáo và đất tổ tiên. Lực lượng đặc nhiệm Hoa Kỳ—phụ thuộc nhiều vào các tân binh bộ lạc vùng cao để chống lại du kích Việt Cộng—đã thành lập một liên minh với Đêga trước đây, chính quyền Hà Nội hiện tại cảnh giác với những người Mỹ muốn đến thăm vùng Tây Nguyên lịch sử chiến tranh.[...] Khi chiến tranh kết thúc vào năm 1975, Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã thiết lập các chính sách phân biệt giai cấp, giới tinh anh học thức—đặc biệt là khu vực miền Nam—đã buộc phải từ bỏ nghề nghiệp của họ. Phần lớn họ trở thành xe ôm và lao động chân tay. Giống như người Việt học thức trong khu vực, chú tôi đã bị tước chứng chỉ giảng dạy khi người cộng sản giành chiến thắng, nhưng không giống như họ khi ông có thêm gánh nặng về phân biệt sắc tộc và chủng tộc".[5]
Một số người cho rằng những hoạt động do Ksok Kok phát động là sai trái và họ là nạn nhân của sự việc này. Siu Huêh (bí danh Ama Thái) cam kết "sẽ về nói với đồng bào từ bỏ Tin Lành Đêga" và mong "nhà nước tha tội".[76] Một người cao niên tại xã Ia Broăi thuộc huyện Ia Pa nói "vì buôn Broăi là nơi sinh Ksor Kok nên y muốn dựng nên một “điển hình”. Cả buôn cũng chỉ 19 người tham gia, mà hầu hết là anh em–họ hàng nhà ông ta".[77] A Thách (bị Campuchia trục xuất về Việt Nam) bộc bạch "mình nghe bạn bè rủ đi lấy tiền, đang trong lúc gia đình gặp hoàn cảnh khó khăn nên tưởng thật đã đi theo họ [vượt biên]".[78] Chị Mí Duôn ở buôn Pốt kể lại "sáng đó chồng mình đi tập huấn khuyến nông ở Buôn Ma Thuột. Ở nhà chỉ có mình và con gái H’ Diên Byă. Mình đang làm việc trong nhà thì thấy đám đông tới gọi đi, mình không hiểu đi đâu, nên từ chối. Thế là mấy đứa thanh niên xông vào bắt con H’ Diên Byă đang học lớp 7, đưa lên xe chở đi. Sợ quá, mình chạy lên chiếc xe khác đi theo để đòi con về".[79] Mục sư Siu Bek tại xã Chư Ă cho biết "đó là sự xuyên tạc trắng trợn. Bản thân tôi là một trong những mục sư vừa được tấn phong, đã có hơn 10 năm làm quản nhiệm, thường xuyên đi lại gặp gỡ các tín hữu, tôi chưa bao giờ gặp sự cản trở nào trong các hoạt động tôn giáo, kể cả trước đây, khi chi hội do tôi phụ trách chưa được công nhận tư cách pháp nhân"; mục sư Siu YKim tại xã Ia Mrơn nói "điều đó hoàn toàn trái với thực tế. Hôm nay, việc ra mắt chi hội Tin Lành Plei RNgol là một minh chứng rõ ràng"; mục sư Kơ Liêng Ha Sơng tại xã Lát khẳng định "kẻ đưa ra luận điệu xấu đó là Ksok Kok, một tên tội lỗi, là FULRO lưu vong nhiều năm sống ở đất Hoa Kỳ, cùng với một số kẻ xấu khác đã nhiều lần nói xấu Việt Nam, âm mưu khuấy động sự bình yên của vùng đất Tây Nguyên. Nói Nhà nước Việt Nam đàn áp tôn giáo là một sự vu cáo, bịa đặt".[80]
Các cơ quan thuộc chính phủ Việt Nam đều cho rằng cuộc biểu tình Tây Nguyên là do thế lực phản động–thù địch từ nước ngoài và các phần tử quá khích tại địa phương đã lôi kéo người dân tộc. Ngày 12 tháng 4 năm 2004, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Dũng nói "một số phần tử cực đoan ở một số địa phương tại Đắk Lắk và Gia Lai–với sự xúi giục từ nước ngoài–đã có hành động gây rối loạn xã hội, thậm chí tấn công chính quyền, phá hủy các dự án phúc lợi công cộng và tài sản ở một số làng".[59] Hai ngày sau, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Dũng chính thức thông cáo "Việt Nam kiên quyết bác bỏ mọi luận điệu xuyên tạc với dụng ý xấu về cái gọi là đàn áp dân tộc, đàn áp tôn giáo ở Việt Nam. Thông tin về tình hình Tây Nguyên và cái gọi là 'Tổ chức Người Thượng' là hoàn toàn bịa đặt và đã được thổi phồng với dụng ý xấu".[36][81] Ngày 18 tháng 4, Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam Phạm Thế Duyệt nói "các thế lực phản động, thù địch muốn gây chia rẽ dân tộc, muốn phá vỡ khối đại đoàn kết toàn dân, vi phạm chủ quyền đất nước. Nhưng đại đa số đồng bào Tây Nguyên yêu nước, đi theo đường lối đúng đắn của Đảng, không bị bọn phản động lừa gạt".[56] Ngày 19 tháng 4, Đại sứ quán Việt Nam tại Hoa Kỳ khẳng định "cuộc gây rối là có tổ chức, do những thế lực thù hận với Việt Nam ở nước ngoài tiếp tay. Có thể khẳng định rằng, ngoài một số phần tử quá khích nhận tiền từ bên ngoài, hầu hết những đồng bào dân tộc tham gia vụ này đều bị dụ dỗ, lôi kéo".[37] Đầu tháng 5, Ðại sứ đặc mệnh toàn quyền Việt Nam tại Ý Lê Vĩnh Thử cho biết "dư luận một số bộ phận quan chức và nhân dân Ý, một số chính khách ở Tòa thánh Vatican sau khi hiểu đúng thực trạng diễn ra ở Tây Nguyên, họ đã lên án hành động khủng bố, ly khai của bọn phản động Ðề-ga, đề nghị đưa chúng vào tội danh khủng bố".[48] Thứ trưởng Ngoại giao Lê Văn Bàng phủ nhận tuyên bố "có hàng trăm người bị giết" của tổ chức Tổ chức Quỹ người Thượng, quy trách nhiệm cho tổ chức này kích động vụ gây rối tại Buôn Ma Thuột và đồng thời thừa nhận có một số khó khăn trong vùng. Ông Lê Văn Bàng viện dẫn các nỗ lực của chính phủ Indonesia tại Aceh và tình hình bất ổn tại miền nam Thái Lan với khối dân đa số theo Hồi giáo.[62] Năm 2005, Thủ tướng Việt Nam ban hành “Chỉ thị về một số công tác đối với đạo Tin Lành”. Nội dung hướng dẫn các cấp chính quyền ở Tây Nguyên và Tây Bắc giúp đỡ các nhóm tín đồ Tin Lành đăng ký các hoạt động tôn giáo và hành đạo tại gia hoặc tại những “địa điểm phù hợp”, ngay cả khi “họ chưa đáp ứng đủ điều kiện để thành lập một giáo đoàn chính thức". Chỉ thị cũng hướng dẫn công chức địa phương cho phép các “nhà thờ tại gia” chưa đăng ký được hoạt động nếu họ “cam kết tuân thủ các quy định” và không liên kết với các phong trào chính trị ly khai.[82]
Năm 2012, Bộ trưởng Bộ Công an Việt Nam Trần Đại Quang nhận xét "một bộ phận quần chúng và một số ít cán bộ đảng viên hoang mang–dao động, một số nhận thức mơ hồ về Nhà nước Đêga" và "tồn tại tâm lý kỳ thị dân tộc Kinh–Thượng" cùng "hệ thống chính trị cơ sở hoạt động yếu kém–xa dân".[83] Đại sứ quán Việt Nam tại Băng Cốc thông cáo hiện tượng vượt biên trái phép sang Thái Lan không phải do đàn áp hay bị xua đuổi, mà do "kinh tế và hy vọng được tái định cư ở một nước thứ ba". Thông cáo khẳng định Việt Nam đã thực hiện "các chính sách phát triển kinh tế xã hội ở Tây Nguyên" và "tích cực tham gia với các nước láng giềng trong nỗ lực điều chỉnh di cư–ngăn chặn di dân bất hợp pháp".[71] Năm 2020, Bộ Ngoại giao Việt Nam thông cáo chính thức "Tổ chức Quỹ Người Thượng thực chất tập hợp một số tàn quân của FULRO chạy sang Hoa Kỳ, sau khi các hoạt động thổ phỉ của chúng bị đập tan vào đầu những năm 1990. Ksor Kok, tự nhận là "Tổng Thống" của cái gọi là "Nhà nước Đê Ga độc lập," ra sức hoạt động ly khai và vì mục đích đó vu cáo Việt Nam "đàn áp, bắt giam và cưỡng bức người dân tộc ít người bỏ đạo" Tin Lành ở Tây Nguyên, tìm mọi cách gây chia rẽ, phá hoại đoàn kết dân tộc, kích động bạo loạn... mà các vụ biểu tình, bạo loạn tại Tây Nguyên năm 2001 và 2004 là biểu hiện".[84]
Ngày 26 tháng 5, chủ tịch Uỷ ban Nhân dân tỉnh Đắk Lắk Nguyễn Văn Lạng thông cáo "nhiều người chỉ vì nhẹ dạ mà bị lôi kéo, sắp tới sẽ đưa một số người quá khích ra nói chuyện với nhân dân" và "những tay sai đắc lực của Ksor Kok sẽ xét xử về tội hủng bố". Nguyễn Văn Lạng diễn giải "Tòa thánh Vatican, Liên Hiệp Quốc đều không coi Tổ chức Quỹ người Thượng là một đảng phái chính thống, Campuchia không coi người vượt biên là tị nạn.,Thái Lan có những động thái tích cực" và cho rằng việc ly khai là vô lý".[85] Cựu giám đốc công an tỉnh Đắk Lắk Trần Kỳ Rơi bộc bạch "âm mưu của thế lực thù địch là kích động, dụ dỗ, lừa mị, tiêm nhiễm những tư tưởng xấu vào đồng bào dân tộc thiểu số nhằm chia rẽ mối quan hệ giữa các dân tộc với nhau, gây mất đoàn kết nội bộ. Từ đó, các đối tượng phản động sẽ lợi dụng sơ hở, điểm yếu trong nước để thực hiện mục đích chính trị".[43] Chủ tịch Uỷ ban Nhân dân tỉnh Gia Lai Nguyễn Vỹ Hà khẳng định "vụ việc ở Gia Lai nói riêng, Tây Nguyên vừa qua nói chung, kể cả vụ biểu tình của đồng bào dân tộc tháng 2 năm 2001 là một “kịch bản” bởi vì nó đã được dàn dựng chi tiết, cụ thể từ những kẻ lưu vong–phản động bên ngoài";[66] tái khẳng định "không có chuyện đàn áp đồng bào dân tộc thiểu số, ngăn cấm nhân dân tự do tín ngưỡng".[65]
Ngày 8 tháng 6, Uỷ ban Nhân dân tỉnh Lâm Đồng ra "chỉ thị 12/2004/CT-UB" nêu rõ quan điểm "thực hiện chiến lược diễn biến hòa bình, bạo loạn lật đổ, các thế lực thù địch ở nước ngoài đã chỉ đạo và giúp sức cho bọn Fulro lưu vong ở Hoa Kỳ từng bước phục hồi với các tên gọi Tổ chức Quỹ người Thượng, Nhà nước Đê Ga độc lập để chống phá sự nghiệp cách mạng của nhân dân ta. Với thủ đoạn thâm độc, xảo quyệt, bọn Fulro lưu vong đã ráo riết tuyên truyền kích động đòi ly khai, tự trị, chia rẽ giữa đồng bào dân tộc thiểu số với người Kinh, móc nối với số Fulro cũ và số cực đoan ở bên trong nhen nhóm hình thành tổ chức phản động trên một số địa bàn các tỉnh Tây Nguyên. Thủ đoạn của chúng là lợi dụng tín ngưỡng, dùng vật chất hoặc hù dọa để xúi dục cưỡng ép một bộ phận đồng bào dân tộc thiểu số biểu tình gây rối an ninh trật tự, chống người thi hành công vụ, trong tháng 2 năm 2001 và tháng 4 năm 2004 chúng đã gây ra hai cuộc biểu tình, bạo loạn tại các tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông làm ảnh hưởng không tốt đến khối đại đoàn kết toàn dân và sự ổn định chính trị xã hội của đất nước, gây phức tạp cho ta trong quan hệ quốc tế".[86] Nghị quyết ngày 11 tháng 12 năm 2005 của Tỉnh ủy Gia Lai nhận định "công tác giáo dục quốc phòng toàn dân chưa sâu rộng, một bộ phận cán bộ, đảng viên và quần chúng còn mơ hồ, mất cảnh giác trước âm mưu “diễn biến hoà bình”, bạo loạn, lật đổ của các thế lực thù địch và bản chất phản động của FULRO. Thế trận quốc phòng toàn dân, thế trận an ninh nhân dân ở một số nơi còn thấp so với yêu cầu; phát triển kinh tế gắn với quốc phòng–an ninh chưa được chú trọng đúng mức".[87]
Báo Nhân Dân bình luận "các điểm nóng ở Tây Nguyên đã làm sáng tỏ như ban ngày sự thật về cái gọi là 'nhà nước Ðề-ga' của bọn Fulro phản động đội lốt tôn giáo. Hành động và mục tiêu của chúng là chống phá chính quyền cách mạng của dân do dân vì dân; phá hoại khối đại đoàn kết toàn dân tộc; quấy rối cuộc sống yên bình của nhân dân, trong đó có chính những gia đình người dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên. Những hành vi gây rối, khủng bố, ly khai, ly tán lòng người của bọn chúng là một tội ác, vi phạm nghiêm trọng hiến pháp và pháp luật, phải bị trừng trị, không dung tha".[48] Ngày 27 tháng 9 năm 2010, báo Gia Lai nhận định "xuất phát từ những âm mưu đen tối của bọn phản động FULRO lưu vong, đứng đầu là Ksor Kok đã bịa đặt, dựng chuyện, đưa ra những thông tin sai trái, phản động, nhằm chống phá chính quyền, gây mất ổn định an ninh trật tự, hòng đẩy cuộc sống của người dân rơi vào cảnh cơ cực".[18] Tuổi trẻ phân tích "tại Tây nguyên, đặc biệt là Đắk Lắk và Gia Lai, đã xảy ra vụ gây rối qui mô lớn. Hàng ngàn đồng bào dân tộc thiểu số đã bị kích động, xúi giục, ép buộc tham gia vào vụ gây rối này. Đằng sau đó là gì? Một "kịch bản Tây nguyên" với nhân vật "quen thuộc" là Ksor Kok (đang ở Hoa Kỳ) và những thông tin bịa đặt trắng trợn".[38] Sài Gòn Giải phóng nhận định "nói đến Ksor Kok lại nhớ năm 2001 và vụ bạo loạn của y cùng tổ chức phản động Fulro tại Tây Nguyên. Với giọng điệu bịp bợm 'Người dân tộc thiểu số phải có nhà nước riêng cho người dân tộc thiểu số', Kok đã lôi kéo nhiều người dân tộc thiểu số tách khỏi đạo Tin Lành chính thống để thành lập cái gọi là 'đạo Tin Lành Đêga' là đạo dành riêng cho người dân tộc thiểu số. Kok đã lên kế hoạch chống phá Nhà nước Việt Nam bằng chiêu bài đòi tự do tôn giáo cho 'đạo Tin lành Đêga'".[88]
Tạp chí lý luận của Ủy ban Dân tộc bình phẩm "cuộc gây rối ở Tây Nguyên theo kịch bản của bọn Fulro phản động lưu vong lần thứ hai đã bị thất bại thảm hại, nhưng với bản chất cuồng tín và tham vọng chính trị đen tối, Ksor Kok và bọn Fulro phản động lưu vong tại Hoa Kỳ vẫn còn tiếp tục chỉ đạo, hỗ trợ vật chất cho bọn phản động trong nước nằm vùng hoạt động".[33] Đài Tiếng nói Việt Nam cho rằng "qua các cuộc biểu tình bạo loạn 2001 và 2004 cho thấy hệ thống chính trị cơ sở vùng Tây Nguyên đã bộc lộ rõ sự yếu kém về năng lực và bản lĩnh chính trị, nhiều nơi bị vô hiệu hóa, cán bộ không dám đấu tranh trực diện với số đối tượng FULRO".[89] Báo Quân dội nhân dân phân tích "các thế lực thù địch đã từng lợi dụng vấn đề dân tộc, tôn giáo ở Tây Nguyên gây ra bạo loạn vào năm 2001 và 2004. Nhóm tàn quân FULRO lưu vong ở nước ngoài do Ksor Kơk đứng đầu đã tuyên truyền, dụ dỗ người dân, âm mưu thiết lập “Nhà nước Cộng hòa Đêga” ở Tây Nguyên. Quy mô của vụ gây rối ở các tỉnh: Đắc Lắc, Gia Lai và Đắc Nông (ngày 10 tháng 4 năm 2004) lên đến gần 10.000 người. Đây là một âm mưu, hành động cực kỳ nguy hiểm, táo bạo, hòng phá hoại sự toàn vẹn lãnh thổ, thống nhất đất nước của dân tộc Việt Nam".[90] Báo Bình Phước nhận định "năm 2001, đặc biệt là cao điểm năm 2004, đồng bào các dân tộc ở Tây Nguyên đã bị xúi giục, kích động làm mất an ninh trật tự, chống đối chính quyền và nhắm tới mục tiêu bạo loạn lật đổ của các thế lực thù địch. Ở góc độ địa lý, vụ việc được giải quyết trong phạm vi Tây Nguyên, nhưng cũng tác động mạnh tới đồng bào các dân tộc thiểu số ở vùng lân cận, như đồng bào M'Nông ở huyện Bù Đăng của Bình Phước, đặc biệt là những trường hợp có người thân–dòng tộc ở Tây Nguyên".[91]
Nhiều học giả trong nước cho rằng vụ biểu tình Tây Nguyên năm 2004 bị lôi kéo bởi các thế lực thù địch – phản động, trong khi số khác cho rằng công chức địa phương lơ là chủ trương – chính sách và cần thiết phải kết hợp tính tự trị–tự do tôn giáo đặc trưng tại Tây Nguyên. Học viện Nông nghiệp Việt Nam, trong một tài liệu xuất bản vào tháng 3 năm 2020, cho rằng đây những âm mưu, thủ đoạn lợi dụng vấn đề dân tộc, tôn giáo nhằm "lôi kéo, tranh giành dân tộc, gây đối trọng với Đảng, chính quyền."[92] Chu Văn Tuấn tại Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam nhận định vụ bạo loạn Tây Nguyên tuy có yếu tố tộc người nhưng không phải là xung đột sắc tộc – tôn giáo, mà thật ra "mang màu sắc chính trị vì có sự tham gia của các thế lực phản động kích động, chống phá".[93] Phó giáo sư Nguyễn Văn Minh tại Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam cho rằng những cuộc bạo loạn do 'Tin Lành Đêga' tổ chức để gây rối nhằm "quốc tế hóa và chính trị hóa vấn đề tôn giáo", đồng thời tìm cách khống chế, làm mất uy tín cán bộ, đảng viên cốt cán ở địa phương".[94] Theo Tiến sĩ Phạm Ngọc Đại tại Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, các phần tử FULRO lưu vong là lực lượng cầm đầu, kích động, lôi kéo người dân tộc thiểu số vượt biên trái phép sang Campuchia nhằm tị nạn chính trị, đồng thời "xây dựng lực lượng để tiếp tục chống phá cách mạng".[29] Ngoài ra, theo Viện trưởng Viện Khoa học xã hội vùng Tây Nguyên Bùi Minh Đạo, trong bạo loạn Tây Nguyên năm 2004, "nhóm người cầm đầu có kinh tế khá giả chứ không phải người nghèo".[95]
Giáo sư kiêm cựu viện trưởng Viện Nghiên cứu Tôn giáo Đỗ Quang Hưng bình luận "qua hai cuộc bạo loạn chính trị ở Tây Nguyên (tháng 2 năm 2001 và tháng 4 năm 2004) có liên quan đến 'vấn đề Tin Lành' cho thấy địa phương nào làm tốt chuyện 'pháp nhân', chính ở đó yếu tố lợi dụng vấn đề đạo Tin Lành ['Tin Lành Đê ga'] lại giảm hơn".[96] Tiến sĩ Nguyễn Yến Thanh tại Học viện Chính trị Công an nhân dân nhận định "các đơn vị Quân đội, Công an, Bộ đội Biên phòng cần thường xuyên sâu sát cơ sở" và cần "nâng cao khả năng sẵn sàng chiến đấu–tăng cường công tác bảo vệ chính trị nội bộ".[97] Tiến sĩ Phạm Văn Hồ tại Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh phân tích nguyên nhân không chỉ do các thế lực thù địch gia tăng hoạt động chống phá, "mà còn xuất phát từ việc chưa thực hiện tốt chủ trương – chính sách của Đảng, Nhà nước hoặc do một số chính sách xã hội chưa thực sự phù hợp với điều kiện đặc thù của vùng Tây Nguyên nhưng lại chậm được điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện".[98] Tiến sĩ Nguyễn Quốc Sửu tại Học viện Hành chính kết luận "phải xem xét đến những hằng số văn hóa – xã hội mà một trong số đó là tính tự trị của cộng đồng các dân tộc bản địa Tây Nguyên", Nguyễn Quốc Sửu diễn giải "khi nào tính tự trị ấy hàm chứa trong chính sách cho Tây Nguyên thì vùng đất này sẽ yên bình và ngược lại".[99] Chung Van Hoang tại Viện Á châu học Quốc tế (International Institute for Asian Studies, IIAS) nhận định "những cuộc biểu tình này bị kích động và hỗ trợ tài chính từ Hiệp hội người Thượng Đêga cùng sự bảo trợ của thành viên FULRO", đồng thời cho rằng "sự can thiệp tích cực của chính quyền địa phương nhằm thuyết phục người Tin Lành H'Mông trở lại với truyền thống dân gian của họ" dẫn đến "một số lượng lớn người H'Mông Tin Lành di cư vượt biên, một phần để thoát khỏi những can thiệp đó, một phần hy vọng thoát khỏi xung đột và nghèo túng".[100]
Chủ tịch Tổ chức Quỹ người Thượng Ksor Kok trả lời AFP rằng nhiều người Thượng biểu tình đã bị thương, đồng thời kêu gọi Liên Hiệp Quốc điều tra thảm kịch này.[101] Ksor Kok khẳng định "điều [buộc tội] đó là sai",[39] "đây là cuộc biểu tình phi bạo lực".[52] Ksor Kok thừa nhận đã tiếp xúc với người Thượng vùng cao, nhưng nói rằng những người tổ chức tự quyết định biểu tình bất bạo động và từ chối lời khuyên chờ đến mùa thu [của Ksor Kok], đề nghị [những người tổ chức] gọi đó là một buổi cầu nguyện chứ không phải là một cuộc biểu tình.[32] Năm 2014, đề cập đến người tị nạn tại Campuchia, Ksor Kok nói "Nếu chính phủ Campuchia có lòng trắc ẩn, họ có thể giúp đỡ những người đó. Hoặc họ có thể trục xuất và những người đó sẽ chết. Người dân tộc chúng tôi đã mất hết hy vọng vì không ai quan tâm đến chúng tôi nữa. Ngay cả chính quyền liên bang Hoa Kỳ cũng không làm gì cho chúng tôi. Mọi người đều muốn lờ chúng tôi vì số lượng người dân tộc chúng tôi rất ít và đất của chúng tôi quá nhỏ. Mọi người đều muốn giúp Việt Nam – và chúng tôi đang cản trở – bởi vì mọi người đều muốn ngăn chặn sự bành trướng của Trung Quốc. Không ai muốn nói Việt Nam làm gì xấu cả. Họ muốn chúng tôi chết đi. Tất cả những gì chúng tôi có thể làm là cầu nguyện".[102] Ksor Kok bộc bạch "nhiều lần nói với người Thượng Việt Nam không được vượt biên vào Campuchia. Tôi đã nói với họ rằng đừng đi vì chính phủ Campuchia bị Việt Nam kiểm soát".[103]
Liên minh Châu Âu gửi một công hàm ngoại giao cho Việt Nam bày tỏ quan ngại về các vụ biểu tình, đề nghị chính phủ Việt Nam cho phép cơ quan tị nạn Liên Hiệp Quốc cũng như các nhà ngoại giao, các cơ quan truyền thông và các tổ chức phi chính phủ đến Tây nguyên thị sát.[62] Ngày 11 tháng 4, Bộ trưởng Ngoại giao Ý Franco Frattini tuyên bố "chính phủ Ý sẽ cố gắng giải thích với Hà Nội rằng việc duy trì một quan hệ tốt đẹp với Ý và Liên minh châu Âu là có ích cho chính Việt Nam. Và vì thế, Việt Nam cần cho phép Cao ủy Liên Hiệp Quốc về người tị nạn (UNHCR) được có hành động và tiếp xúc ngay lập tức tại các khu vực có liên quan đến các vụ biểu tình. Trong một vụ việc bi thảm như thế này, Liên minh châu Âu (EU) cần biểu lộ ý thức trách nhiệm và hiệu quả mà các công dân châu Âu mong đợi. Ngày mai, phái bộ của Ý ở Bruxelles sẽ hối thúc EU hành động nhanh chóng. Lần này, châu Âu nên hành động nhanh chóng hơn là trước đây", đồng thời cho biết Đại sứ quán Ý tại Hà Nội đề đạt yêu cầu đến chính phủ Việt Nam.[104] Ngày 13 tháng 4, Bộ Nội vụ Campuchia tố cáo Cao ủy Liên Hiệp Quốc về người tị nạn (UNHCR) "tổ chức, xúi giục, di chuyển và tiếp nhận trái phép" người dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên thuộc Việt Nam vào thành phố Phnôm Pênh và coi đó là "hành động vi phạm chủ quyền quốc gia"; đồng thời Bộ Ngoại giao Campuchia gọi những hành động của nhân viên Cao ủy Liên Hiệp Quốc về người tị nạn là sự "lộng quyền" khi tự ý di chuyển và tiếp nhận người nước ngoài mà không được sự đồng ý của chính phủ Campuchia.[105][106][107] Cùng ngày, phát ngôn viên của Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Hà Nội cho biết đã gửi công văn tới Bộ Ngoại giao Việt Nam đề nghị được thị sát Tây Nguyên, Cao ủy châu Âu về Quan hệ Đối ngoại Chris Patten hội đàm với Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Nguyễn Dy Niên bên lề hội nghị cấp bộ trưởng các nước Á–Âu tại Dublin thuộc Cộng hòa Ireland vào ngày 17 tháng 4. Đồng thời, người phát ngôn của Ủy hội châu Âu tại Bruxelles thuộc Bỉ thông cáo "chúng tôi có nghe nói về tình trạng thương vong, những chi tiết rất đáng quan ngại, thế nhưng chúng tôi vẫn đang chờ đợi để có một bức tranh rõ ràng hơn về những gì đã diễn ra cũng như mức độ của sự kiện", người phát ngôn của Ủy hội châu Âu tại Hà Nội Christoph Wiesner tuyên bố "vấn đề tôn trọng nhân quyền và tự do tôn giáo là chủ đề chúng tôi thường xuyên mang ra bàn với phía Việt Nam, chứ không chỉ trong cuộc gặp tới giữa ông Chris Patten và Ngoại trưởng Việt Nam. Chúng tôi cũng đang có đối thoại với chính phủ Việt Nam về vấn đề nhân quyền với một thỏa thuận mới trong việc thành lập một nhóm công tác trong lĩnh vực này".[58] Cao ủy Liên Hiệp Quốc về người tị nạn tại Băng Cốc thông báo theo dõi sát tình hình tại vùng Tây Nguyên, Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Hà Nội cảnh báo công dân người Mỹ không nên đến Đắk Lắk và Gia Lai vào thời điểm này.[46] Đối với việc Việt Nam khiếu nại Đảng cấp tiến xuyên quốc gia (TRP) sử dụng tư cách tham vấn của Ủy ban Các tổ chức phi chính phủ (NGO) để Ksor Kok hoạt động tại Việt Nam, Hội đồng Kinh tế và Xã hội Liên Hiệp Quốc ngày 23 tháng 7 tiến hành bỏ phiếu với 20 phiếu thuận—22 phiếu chống—11 phiếu trắng và chính thức quyết định bác bỏ khiếu nại của Việt Nam, đại diện các quốc gia trước đó bình luận:[108]
Ngày 16 tháng 7, Quốc vương Campuchia Norodom Sihanouk cho biết không thể tiếp cận và cung cấp nhu yếu phẩm cho người Thượng tị nạn tại Ratanakkiri, đổ lỗi cho chính phủ Campuchia có mối quan hệ chặt chẽ với Hà Nội khi trục xuất người Thượng với định danh "nhập cư bất hợp pháp", đồng thời tuyên bố "người Thượng chạy trốn khỏi Việt Nam không thể rời khỏi nơi ẩn láu, bời vì nếu họ làm điều đó, họ sẽ bị biến mất theo cách này hay cách khác sau khi họ nhận được viện trợ nhân đạo của tôi, hoặc họ sẽ được dẫn độ trở lại cho chính quyền Việt Nam".[63] Tháng 9 năm 2004, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ đưa Việt Nam vào danh sách Các quốc gia đáng quan tâm đặc biệt theo Đạo luật Tự do Tôn giáo Quốc tế (IRFA) vì vi phạm đặc biệt nghiêm trọng về tự do tôn giáo.[109]
BBC cho rằng "Việt Nam sẽ phải đương đầu với một làn sóng chỉ trích mới từ phía các nước châu Âu" nếu các cáo buộc về vi phạm được chứng thực.[58] Đài Á Châu Tự Do nhận định người Thượng đã chiến đấu bên cạnh Lực lượng đặc nhiệm Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam và "hàng trăm người đã vượt biên sang Campuchia trong những năm gần đây" do chính phủ Việt Nam đàn áp tôn giáo người thiểu số chủ yếu theo Cơ Đốc giáo – chiếm đoạt đất đai của họ.[74] Al Jazeera bình luận "ngoài các vấn đề về tôn giáo và đất đai, liên minh cũ giữa người Thượng và Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam tiếp tục làm trầm trọng thêm nghi ngờ của chính quyền cộng sản khi cho rằng họ [người Thượng] đại diện cho mối đe dọa ngoại bang đối với sự thống nhất quốc gia".[71] The New York Times cho rằng "tuyên bố đức tin Kitô giáo và lòng trung thành chiến đấu sát cánh cùng Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam (đến khi kết thúc vào năm 1975) khiến họ [người Thượng] bị chính quyền ở Hà Nội khinh miệt".[26] The Guardian nêu quan điểm "các nhóm nhân quyền và các phái đoàn ngoại giao tại Việt Nam nghi ngờ phản ứng công khai quá mức của chính phủ, cũng như việc các bộ trưởng cấp cao được phái đến khu vực này trong vài ngày và báo chí bị kiểm soát chặt chẽ đã đưa ra vấn đề bao quát bất thường– có nghĩa là những gì xảy ra nghiêm trọng hơn nhiều so với thừa nhận".[39] The New Humanitarian bình luận "người Thượng đã trải qua một lịch sử bị lạm dụng ở Việt Nam—nơi họ không chỉ phải đối mặt với sự phân biệt đối xử dựa trên sắc tộc—mà còn bị đàn áp trên cơ sở tôn giáo". Báo cáo viên đặc biệt của Liên Hiệp Quốc về tự do tôn giáo Heiner Bielefeldt xác nhận "nhiều nhà thờ dân tộc thiểu số ở miền Trung Việt Nam bị buộc phải đóng cửa, các mục sư của họ bị bắt và bỏ tù. Rất nhiều người trong số họ buộc phải chạy trốn hoặc ẩn náu sau các cuộc biểu tình lớn kêu gọi quyền đất đai và tự do tôn giáo. Một số người cũng bị buộc phải từ chối đức tin hoặc rời khỏi làng của họ".[110]
The Cambodia Daily nhận định "người Thượng Việt Nam, còn được gọi là Đêga, từ lâu đã bị bức hại vì ủng hộ lực lượng Hoa Kỳ và Pháp trong Chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất và thứ hai. Hầu hết người Thượng đều thực hành theo nghi thức Tin Lành mà chính quyền Việt Nam đã đặt ra ngoài vòng pháp luật, dẫn đến một cuộc đàn áp dữ dội đối với các nhà thờ của người Thượng từ năm 2001 đến 2011".[103] The Irish Times phân tích "các bộ lạc người Thượng đã chiến đấu bên cạnh chính quyền thực dân Pháp chống lại Việt Minh cộng sản của Hồ Chí Minh trong thập niên 1940 và 1950... Khi Hoa Kỳ tham chiến ở Việt Nam vào thập niên 1960, người Thượng được Lực lượng đặc nhiệm Hoa Kỳ săn đón đào tạo về chiến tranh rừng rậm ở Tây Nguyên chiến lược, nơi hình thành vùng đệm giữa miền bắc và miền nam Việt Nam".[72] The Washington Post nhận định "truyền thông nhà nước đưa tin rất ít về tình trạng bất ổn ở Tây Nguyên, ngoại lệ thỉnh thoảng có câu chuyện về việc bắt giữ du kích hoặc người dân phá vỡ 'đoàn kết dân tộc'".[73] Asia Times phân tích "thời Pháp thuộc, người Thượng được hưởng quyền tự trị đáng kể. Người Pháp bổ nhiệm người Thượng vào các vị trí chính thức từ cấp tỉnh xuống cấp thôn, họ không thể có được vị trí cao hơn trong hệ thống của Pháp. Người Thượng từ lâu đã bị mắc kẹt giữa những tình huống khó khăn. Trong cuộc chiến xảy ra ở Việt Nam khoảng thời gian 30 năm từ năm 1945 đến năm 1975, người Thượng đã được tuyển chọn bởi tất cả các bên và chịu tổn thất nặng nề. Vào cuối cuộc chiến, nhiều người Thượng cảm thấy bị bỏ rơi bởi mọi phía... Khi hàng nghìn người Thượng biểu tình phản đối đàn áp tôn giáo và tịch thu đất đai tổ tiên của họ vào năm 2001 và 2004, quân đội và cảnh sát đã đàn áp mạnh mẽ".[111] VOA nhận xét "chính phủ cộng sản tại Việt Nam chỉ thừa nhận một số tôn giáo được nhà nước bảo trợ và đã nhiều lần xung đột với các tín đồ Phật giáo và công giáo. Các tổ chức nhân quyền quốc tế nói rằng một số người sắc tộc thiểu số đã bị ngược đãi vì tôn giáo của họ và bị buộc phải từ bỏ tín ngưỡng".[101]
Giáo sư danh dự Carlyle Alan Thayer tại Học viện Quốc phòng Úc nói "Việt Nam sẽ không hài lòng nếu người dân tộc thiểu số vùng cao [tìm kiếm] tị nạn ở Campuchia được cấp quy chế tị nạn. Điều này sẽ tác động đến vị thế quốc tế của Việt Nam cũng như kích thích các dân tộc thiểu số khác chạy trốn khỏi Việt Nam".[112] Theo tác giả người Mỹ gốc Việt Hoàng Dung, "Binh đoàn 16 thành lập tại Đắk Lắk đã khai hoang 584.032 mẫu rừng để trồng cà phê–hạt tiêu–cao su cùng với sự di dân từ các vùng khác và nạn tham nhũng của công chức hành chính địa phương.[...] Ngoài những túng quẫn về vật chất, họ còn bị chính quyền tìm cách trói buộc về nhiều phương diện sinh hoạt, nhất là bóp nghẹt quyền tự do tín ngưỡng của họ, đặc biệt với những người theo Công Giáo hay Tin Lành".[113]
Tổ chức Theo dõi Nhân quyền nhận định "chính quyền đã tuyên bố những người thiểu số theo các nhà thờ tại gia độc lập hoặc không đăng ký là “Tin Lành Đêga”, [chính quyền] khẳng định rằng đó không phải là một tôn giáo hợp pháp mà là vỏ bọc cho một phong trào ly khai của người Thượng. Báo chí ở Việt Nam bị kiểm soát chặt chẽ, giới ký giả ngoại quốc bị ngăn cấm tự do đi tới những khu vực nhạy cảm ngoài Hà Nội, các tổ chức nhân quyền quốc tế độc lập bị từ chối không được đến thăm, rất khó có được những thông tin chi tiết có thể kiểm chứng về hiện tình ở Tây Nguyên".[24] Năm 2011, phó giám đốc châu Á của Tổ chức Theo dõi Nhân quyền Phil Monton cho biết "người Thượng phải đối mặt với sự đàn áp khốc liệt ở Việt Nam, đặc biệt là những người thờ phượng trong các nhà thờ độc lập bởi vì chính quyền không dung thứ cho hoạt động tôn giáo ngoài tầm nhìn hoặc kiểm soát của họ. Chính phủ Việt Nam đã liên tục siết chặt các nhóm tôn giáo người Thượng độc lập, cho rằng họ đang sử dụng tôn giáo để kích động tình trạng bất ổn".[10] AsiaNews cho rằng "người Thượng là đồng minh của Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam và nhiều người đã tái định cư tại Hoa Kỳ. Sau cuộc biểu tình lớn vào tháng tư nhằm chống lại sự đàn áp tôn giáo và tịch thu đất đai, nhiều người Thượng đã chạy trốn khỏi Tây Nguyên".[114] Hội Địa lý Quốc gia bình luận "quan hệ giữa chính quyền Hà Nội và các dân tộc thiểu số rất nhạy cảm. Vào năm 2001 và 2004, các cuộc biểu tình nhân quyền lớn của những bộ lạc vùng cao đã dẫn đến nhiều cái chết và tống giam hàng loạt. Một thời gian sau đó, Tây Nguyên bị phong tỏa với người nước ngoài. Các cuộc biểu tình và bạo loạn lác đác ở quy mô nhỏ hơn vẫn xảy ra, chính phủ bị cáo buộc vi phạm nhân quyền phổ biến ở các khu vực thiểu số".[115]
Thực đơn
Biểu tình Tây Nguyên 2004Liên quan
Tài liệu tham khảo
WikiPedia: Biểu tình Tây Nguyên 2004